پیاز عنصلی، سرکه عنصلی، سکنجبین عنصلی

به فارسى پياز دشتى، پياز موش و در كُتب طبّ سنّتى و كتب قديم با نامهاى عربى آن اسقيل، اشقيل و عُنصل (عنصلی) آورده شده است.

مشخصات

گياهى است زيبا و چند ساله داراى پياز و برگ. معمولًا قسمتى از پياز در داخل خاك و قسمت فوقانى آن بيرون از خاك قرار دارد. ميوه آن به رنگ قهوه‏اى زيتونى داراى 3 خانه است كه در هر خانه 4- 3 دانه گرد و تيره رنگ قرار دارد.

تركيبات شيميايى

در پياز عنصل تركيباتى به نام سيلى پيكرين ماده ‏اى تلخ و محلول در آب كه به صورت گرد زرد رنگى از پياز گياه به دست مى آيد، و سيلى توكسين كه آن هم مادّه اى است تلخ، و وجود مادّه اى ديگر نير به نام سيلارن در پياز مشخص شده است.

خواص و كاربرد

روى پوست اثر تحريك كننده دارد بخصوص روى مخاطهاى بدن اثر تحريكى آن بيشتر است.[1]

گرم در سوم و خشك در دوم با قدرت ملطفه بورقيه و منتفى قوى و مسهل اخلاط غليظ است، خصوصاً مشوى آن مقدار دو ملعقه با شش مثل آن ملح و سزاوار است كه آن را طبخ يا مشوى نموده به استعمال آن نمايند و بدون آن استعمال آن جايز نيست به جهت آنكه لاذع دهان و معده و موذى بدنست به حدتى كه دارد و تخم آن را چون نرم بكوبند و در انجير خشك گذارند يا با عسل مخلوط نموده و بياشامند تليين بطن نمايد و وجع معده و مقعده و رحم را نافع است.

عنصل Scillia indica Baker Squill :(unsul)

عربان به آن «اشقيل» ريشه اى از واژه يونانى (شقيل) به معنى آزار و آسيب دارد و مى گويند گياهى كوهستانى و چند ساله از پيازى بزرگ كه لايه لايه همچون پياز خوراكى است گوشت آن سپيد پر از ليزى و بيرون آن با لايه هاى خشك پوشانيده شده، برگ هاى ريشه اى سبز براق همچون برگ تره ولى پهن تر دارد. هرساله از ميانه آن سرشاخه اى بيرون مى آيد و تا يك متر بلند مى شود كه در پايانه آن گل هاى خوشه اى مى رويد.

(پياز دشتى، پياز موش، اسقال، مرگ موش، قردمانا، سفاديكوس نام هاى ديگر آن است گويند اگر گرگ پاى روى برگ آن گذارد، لنگ مى شود و سپس مى ميرد (دهخدا) المنصوري في الطب (ترجمه)، ص: 721)

سکنجبین عنصلی

خواص سکنجبین عنصلی:

برای سفتی طحال و کبد نافع است، راه بندها را باز و خلط های غلیظ را خرد می کند، برای تنگی نفس و سرفه ناشی از رطوبت سودمند است.

معتدل الحر، ينفع من الاستسقاء و أمراض الأحشاء الباردة، و من الرّبو، و ضيق النّفس من بلغم لزج، و يفتح السّدد، و يسقط الأجنّة. و صنعته: أن يؤخذ خلّ العنصل، و يسبك به السّكّر، و يساق السياقة المذكورة في صنعة السّكنجبين. منهاج البيان في ما يستعمله الإنسان، ص: 486

معتدل در حرارت است و نافع بیماری استسقاء می باشد و علاوه بر آن تمام بیماری های شکم که از سردی نشات گرفته است اعم از تنگی نفس و بریده بریده نفس کشیدن که از بلغم لزج ایجاد می شود و باز کننده عروق می باشد و جنین مرده را سقط می کند و طریق ساخت آن به این شکل است که: سرکه ای که عنصل در آن مدت زمانی طولانی مانده را به آن شکر اضافه می کنید (منظور شکر نیشکر است) و به همان صورت که سکنجبین را آب اضافه می کنید و می جوشانید همان را عمل می کنید.

سرکه عنصلی

طریقه ساخت سرکه عنصلی:

بگيرند پياز دشتى را و پاك كنند و با چاقو چوبی نصف کنند و يك واحد از آن را تمیز كرده و در نه واحد سرکه طبیعی انگور قرار دهند و شصت روز در آفتاب بگذارند.

و بعضى پياز را تمیز كنند و در سايه خشك كنند و بعضى پس از آنكه در سركه گذاشتند شش ماه صبر کنند، پس اسفاده کنند.

خواص سرکه عنصلی:

خلط سینه و ریه را تخلیه کند و سرفه را درمان می کند و صدای انسان را صاف می کند برای گرفتگی صدا بسیار مفید است. برای صرع و سیاتیک و طحال بسیار مفید است. چشم را تیز می کند و قوت خواهد داد.

و بدان مضمضه كردن آن گوشت بن دندانها را سخت كند و دهان خوش بوى كند، شربت از وى و از سكنگبين عنصلى اندك اندك دهند و بتدريج بيك وُقيه رسانند تا يك وقيه و نيم، طبع فرود آرد. (الأغراض الطبية و المباحث العلائية، ص: 644)

در رساله ذهبیه امام رضا علیه السلام در تدابیر بعد از حجامت آمده است:

در تابستان سکنجبین عنصلی را با شربت های مفرح معتدل یا آب میوه یا شربت اترج (نارنج، لیموترش، پرتقال و …) تناول نمایید. در زمستان و زمان سردی هوا سکنجبین عنصلیِ عسلی (+عسل) بنوش، که اگر چنین کنی به خواست خدا از لقوه و برص (پیسی) در امان خواهی بود.

در کتاب منصوری فی الطب قرصی را با ترکیب پیاز عنصل آموزش داده که بسیار نافع است.

[1] – معارف گياهى، ج 7، ص 48؛ محيط اعظم، ص 412.