هر طبيب بايد اين علوم را بداند!
یک طبیب باید چه علومی را بیاموزد تا به او طبیب بگوییم؟
مرحوم عقیلی خراسانی در کتاب خلاصة الحكمة، ج1، ص: 16 ضرورت های علومی که یک طبيب باید بداند را ده علم بیان کرده اند. ما متن فرمایشات ایشان را به طور مفصل بیان می کنیم تا هر بی سر و پایی نام خود را طبیب نگذارد و مردم را اینقدر دچار مشکل و بی اعتمادی به طب سنتی اسلامی نگرداند.
طبیب از منظر عقیلی خراسانی
و از جمله علوم ضروريه مر او را، ده علم است:
- اوّل: علم فقه و حديث است و تبعيت و ولاى اهل بيت (صلوات اللّه عليهم)، به حكم آيه كريمه «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»[1] و آيه وافى هدايت «قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي»[2]، اساس و بنياد دين خود را بدان استوار دارد؛ تا آن كه به ورود شكوك و شبهات شياطين نفسانيه و شياطين إنسيه بايد كه[3] از جادّه استقامت نلغزد و منهزم نگردد.
- دوم: علم اخلاق است كه آن را، خوب ورزد، و مَلَكه خود گرداند بعضى از آن را تا؛ صاحب خُلق نيكو باشد.
- سوم: علم حكمت است. براى تأييد و تشييد و تحقيق معانى و نكات و لطايف كلام و حُسن بياناتِ صاحبان شريعت (صلوات اللّه عليهم)، كه از آن شرافت و علوّ درجه و رفعت شأن آنها معلوم مىگردد. و عامل به علم حكمت باشد؛ يعنى حكيمِ راست گفتار و درست كردار و «واضعِ شىء در موضع لايق آن» و تابع حقّ و أمر حقّ باشد، نه تابع هوا و هوس. و آن كه علم حكمت را براى إباحت و يا مخالفت شريعت آموزد؛ يعنى اصل شريعت را قرار دهد و حكمت را تابع و آلت فهم آن، نه بالعكس كه موافق رأى و خواهش خود تأويل نمايد آن را.
- چهارم: علم منطق است. خصوص كلّيات خمسه و معرفت جوهر و عرض و حدود؛ براى معرفت حدود و رسوم اشياء، و صحّت و مرض، و فرق ميان ذاتى و عرضى، و عامّ و خاصّ، و لازم و مفارق، و آن كه «كدام مزاج، در تحت كدام مزاج؟» و «كدام مرض، در تحت كدام مرض؟» و «لازم، كدام مرض؟ و اصلى، كدام؟ و شركى عارضى كدام؟» و تقسيم امراض و غيرها.
- پنجم: علم طبيعى است. براى آن كه طبّ، متعلّق به علم طبيعى و فرعى از فروع آن است.
- ششم: علم هندسه است. به جهت معرفت هيأت و شكل اعضاء مفرده و مركّبه در تشريح اعضاء؛ از استقامت و انحناء، و تدوير و تثليث و غيرها. و براى شناخت اكثر جراحات؛ مثلًا معرفت آن كه جراحت[4] مدوّر و عميق، عسر البرء و جراحت صاحب زوايا، سهل البرء؛ زيرا كه از جانب زوايا، گوشت صالح زود مىرويد.
- هفتم: علم هيأت است. به جهت معرفت فصول اربعه سنه -ربيع و صيف و خريف و شتا- از براى تنقيه؛ از فصد و اسهال و قىء و غيرها. و معرفت خطّ استواء، و تقسيم اقاليمِ سبعه، و عرض و طول بلدان، و أمزجه بلدان، و اهويه هر يك، و طلوع و غروب، و اوج و حضيض، و مقارنه و مقابله، و تثليث و تربيع و تسديس، و ساير نظرات كواكبِ سبعه سياره و امور متعلّقه بدانها، و اوقات «بحارين» و غيرها.
- هشتم: علم احكام نجوم است. جهت معرفت اوقات فصد و حجامت و اسهال؛ كه در زايد النور -يعنى از اوّل ماه تا چهاردهم- و در وقتى كه قمر در برج جوزا باشد، حتّى المقدور جايز نيست فصد و حجامت و اخراج خون، مطلقاً؛ مگر آن كه ضرورتِ بسيار داعى و خوفِ هلاكت باشد. و فصد در وقت بودن قمر در جوزا ممنوع، و در أسد و يا حَمَل در حالت سعد و ناقص الضوء و تثليث و تربيع و تسديس، مجوز.
و حجامت كردن در بودن قمر در ثور و حجامت سينه در اسد و بر اين قياس در هر برجى كه به عضوى منسوب است، چون قمر در آن برج باشد، حجامت آن عضو ممنوع است؛ مگر آن كه در آن برج كوكبى سعد باشد و يا ضرورتِ بسيار، داعى بود. و حذر نمايد از حجامت هر گاه قمر در سرطان باشد؛ زيرا كه خوف حدوث «وضح» است. و سزاوار است حجامت در وقتى كه قمر در برج ثابت و مسعود باشد از مناحس.
و جهت استعمال ادويه: كه وقتى كه قمر به برج مخالف طبيعتِ مرض و متّصل به كوكبى كه نيز مخالف طبيعت مرض و ناظر بر سعد باشد، نيكوست.
و جهت تركيب ادويه: كه در وقتى تركيب نمايند كه قمر در برج موافق طبيعتِ دوا باشد. و هم چنين اخذ و التقاط و اعطاى ادويه مفرده و مركّبه.
و جهت اختيار وقت تنقيه به مُسهِل: كه هنگام بودن قمر در برج مائى و هابط و فوق الأرض و متّصل به كوكبى سعد، مانند زُهره و غير آن، جايز است و در مقارنه مشترى، غير مجوَّز و حذر از آن اهمّ.
وجهت اختيار وقت استفراغ به قىء: كه هنگام بودن قمر در ثور مسعود، و از تحت الأرض و متّصل به كوكب فوق الأرض نيكوست.
و جهت استعمال غرغره: در هنگامى كه قمر در برج سعد و متّصل به مشترى و يا زهره و فوق الأرض بود، جيد است.
و جهت استعمال حقنه: كه وقتى كه قمر در ميزان و يا عقرب و متّصل به كوكب سعد و زايد النور بود، نيكوست. و زهره، در اين امر اقواست از مشترى.
و جهت تعيين هنگام استحمام: كه چون قمر در خانه مرّيخ و يا مشترى باشد نيكوست.
و جهت سر تراشى و مو از بدن ستُردن: در هنگامى كه قمر در برج مائى باشد جيد است و در برج سنبله، زبون.
بدان كه اين اختيارات و تعيين اوقات، در امراضِ غير حادّه و توسعه وقت و غير ضرورتِ شديده است و در امراض حادّه و تضييق وقت و ضرورت شديده، مراعات آنها ضرور نيست.
و نيز جهت معرفت اوقات بحارين كه تعلّق به تزايد و تناقص نور قمر دارد. و هم چنين تزايد و تناقص و هيجان و سكون اكثر امراض؛ مانند «سانجر» كه در ملك بنگاله عارض مىگردد كه در هنگام مقارنه و مقابله قمر با شمس، وقت هيجان و اشتداد آن است و در اوقات ديگر ساكن و تفصيل بحارين- إن شاء اللّه تعالى- در باب حُمَّيات مذكور خواهد شد.
- نهم: علم حساب. جهت معرفت «ضروب» و «قسمت» درجات ادويه مركّبه و استخراج امزجه و مقاديرِ شربات آنها و آن چه محتاج به حساب باشد.
- دهم: علم كهانت و فراست است. كه از بعض احوال و علامات و هيئات مَرضى و اشكال خلقت و صورت آنها در يابند كه: «زود شفا خواهد يافت يا نه؟» و يا «عاقبت بخيرند؟» و يا «انتقال به امراض و أعلال ديگر خواهند نمود و يا به هلاكت؟» و بر اين قياس، امور جزئيه اتّفاقيه.
این بود نکاتی که حکیم، طبیب و فقیه عالی قدر عقیلی خراسانی در علم طبابت و طبیب شدن ضروری دانسته و خود ایشان همه این علوم را دارا بوده و در کتب خود بیان کرده و آموزش داده اند. بر هر مشتاقی لازم و واجب است که این علوم را یاد گرفته و حتی به دیگران بیاموزد.
[1] . سوره شورى، آيه 23.
[2] . سوره يوسف، آيه 108.
[3] . ب:( بايد كه) حذف شده.
[4] . ب:( جراحت آن كه).
👏