ضایع کردن پزشک زمان به دست امیرالمومنین
13 اردیبهشت, 1403
بدون دیدگاه
نضج چیست؟ هرگاه خلطى زايد و يا فاسد بر بدن غلبه كند و طبيعت بخواهد آن را از بدن دفع كند، ابتدا به آن خلط مى پردازد و سپس آن را از بدن دفع مىكند. در طى اين فرآيند طبيعت، اخلاط موجب بيمارى، قابليت دفع از بدن را مى يابند، زيرا اگر اخلاط خيلى رقيق باشند، بايد قدرى تغليظ شوند تا دفع شوند، چون مواد رقيق در عضو نفوذ مىكنند و به سادگى قابل دفع نيستند. اگر اخلاط خيلى غليظ باشند نیز، بايد قدرى رقيق شوند، چون اخلاط با غلظت بالا هم از مجارى تنگ قابل دفع نمىباشند، همچنین اگر لزج باشند، لزوجت آنها مانع دفع است و بايد ابتدا از محل خود كنده شوند. نضج، عبارت است از انجام اين اعمال توسط طبيعت.[1]
حكيم ارزانى به اين قانون اينگونه اشاره كرده است:
بالجمله، ماده اين مرض (قمل الاجفان) رطوبت عفنه بلغمى است كه پس از نضج، طبيعت وى را به ناحيه جلد و به سوى اصل موى دفع كند به واسطه مكروه داشتن طبيعت عفونت و وسخيّت آن ماده را «و لا يخفى ان اصول الشعر مواضع معدّة لقبول الفضول التى منها يغتذى الشعر».[2]
و در جاى ديگر مىگويد:
هفتم، آنكه طبيعت اندك اندك قوت همى گيرد و ماده مرض را همى پزد به تدريج و به مدتى، تمامى ماده را دفع سازد بىظهور تغيّر عظيم و اين نوع تغيّر را «تحليل» گويند.[3]
و باز گويد:
آنكه بدن ممتلى شود از اخلاط خام بلغمى و بدان سبب مستغنى گردد از اغذيه؛ زيرا كه تا طبيعت از اصلاح و نضج و تحليل اين اخلاط فجه فارغ نشود و آن را بدان ما يتحلل نسازد، اعضا درخواست نمىكند غذا را از عروق به امتصاص و نه عروق از معده.[4]
دركتاب «التنوير، ص: 65»، نضج را اینگونه تعریف کرده است: “چيره شدن طبيعت بر بيمارى تا بپزندش.”
این پختگی را در اصطلاح اطباء نضج نامیده اند که کمک بهتری به دفع برای فضولات کرده و آن ها را برای دفع آماده می کند.
مرحوم زهراوی در فصل في معرفة النضج در مورد شناخت نضج آورده است:
اعلم أن النضج هو استيلاء الطبيعة على مادة المرض و من ذلك صار كل زمن للحمى بعد النضج قريب من الانحطاط و المنتهى إنما هو كمال النضج. غلبه کردن طبیعت یا همان سیستم مدبره بدن بر ماده ای که بیماری را ایجاد کرده و از حالی به حال دیگر در آورده باشد مخصوصاً در زمان تب که با حرارت باعث پختگی عفونت ها و فضولات شده را نضج می گویند.[5]
در کتاب «خلاصه التجارب»، صفحه 212 آمده: “بدانكه نضج پخته شدن ماده بيمارى را گويند” و آن را مربوط به بیماری دانسته است و در ادامه آورده است که:
و پختگى ماده آن بود كه قوت مغيره بدنى چون هاضمه اعضا در آن اثر كند به نوعى كه آماده شود جهت دفع چنانچه ماده كه به سبب غلبه رقت نافرمانى مىكند آن را غليظ سازد به مقدار واجب و ماده كه به سبب كثرت غلظت نافرمانى مىكند آن را رقيق سازد به مقدار واجب و آنچه لزج باشد آن را لختى تقطيع كند خواه اين حالات به مجرد قوت طبيعت باشد و خواه به امدادى مر طبيعت و قوا را از خارج چنانچه در معالجات تحقيق اين معنى كرده شود ان شاء اللّه تعالى.
و ببايد دانستن كه ايمنى از خطر مرض تا به مقدار زيادتى قوت تن بود كه چندان مقاومت نمايد با مرض كه طبيعت به تحليل آن را بگذراند و يا به مقدار از ظهور نضج بود كه به هر مقدار كه نضج حاصل شود به همان مقدار ايمنى حاصل آيد و هرگاه تمام نضج پديد آيد بيمار از خطر به تمامى بيرون آيد و اگر چه علامت بد با آن بوده باشد زيرا كه تزايد مرض تا آنگاه باشد كه نضج پيدا نشده باشد و طبيعت دستى نيافته و كوشش نيك نمىتواند كردن. و هرگاه اثر نضج پيدا شد مرض در انحطاط افتاد و طبيعت را شوكتى پيدا آيد.
اضافه بر این نکته ای را در مورد نضج بیان کرده اند که بسیار قابل تامل است:
و ببايد دانستن كه اندر فصل تابستان و اواخر بهار و سالهاى جوانى و در گرمسيرات نضج زودتر و تمامتر افتد و در باقى فصول و اسنان و سردسيرات چنين نبود و بنابرآن است كه مالش و گرمابه و نطولها و حركت اندك و شربتهاى معتدل بيشتر بر نضج يارى دهند و تن به سرما دادن و غلظت دوا و غذا و شربتهاى خنك بيشتر نضج را بازپس افكند و اللّه اعلم.
این نکته بسیار مهم است یعنی نضج یا همان پختگی در هر شرایطی که حرارت را بیشتر کند زودتر اتفاق افتاده و اگر شرایط سرما را به همراه داشته باشد مدت بیشتری برای نضج نیاز دارد تا به پختگی اصلی خود برسد.
فایده در تحقيق لفظ نضج و بيان علل اربعه با امثله:
بدان كه تعريف نضج چنين كردهاند كه النضج هو حالة من الحرارة للجسم ذي الرطوبة إلى موافقه الغاية المطلوبة يعنى نضج آن است كه حرارت اثر كند در جسم كه ترى دارد و او را بگرداند و برساند به حالتى كه در حقش غايت مطلوب باشد.
در جواب گفته اند منضج تمام اخلاط در بدن طبیعت، یا همان سیستم مدبره است و اصلی ترین وسیله برای نضج و پختگی حرارت غریزی است که حرارت در این تعریف ثابت خواهد شد، اما سببهای سرد کننده در ماده صفرا معاون و همراهی کننده طبیعت هستند، زیرا طبیعت به حسب ماده احتیاج به یک معاون و همراهی کننده دارد ولی عامل و فاعل اصلی حرارت است. مثل درست کردن غذا که عامل و فاعل اصلی حرارت است ولی برای نگهداری و جلوگیری از تخریب یا فاسد شدن غذا نیاز به سرمای بعد از آن دارد یا اگر حرارت به تنهایی باشد باعث سوختگی غذا می شود. برای همین سرما و نبود حرارت یا کم کردن آن برای جلو گیری از سوختگی است نه اینکه عامل برای نضج باشد.
جوابش به این شکل است که اگر هر غذایی که در ظاهر خشکی ببنید مطمئناً از چهار خلط تشکیل شده و آن هم رطوبت های حبس شده خود را دارد و هیچ شیئی در این عالم خالی از رطوبت نمی باشد.
نضج چهار گونه است:
اما خون محتاج به نضج نيست در اخراج، ليكن از آنكه او مركب اخلاط ثلاثه است به حسب غلبه خلط مختلط نزد اخراج دم گاهى به تغليظ و گاهى به ترقيق حاجت مىافتد و مراعات آن نافع مىشود كما لا يخفى على المجربين.
اما سبب در لغت حبل است يعنى ريسمان و در عرف عام چيزى كه بدان توسل كنند جهت حصول امرى از امور و در اصطلاح حكما كه عرف خاص است چيزى كه موقوف عليه چيزى بود و عام است كه توقف براى ماهيت بود يا براى وجود، پس اگر سبب تام است مرادف علة تامه است و اگر سبب ناقص است مرادف علة ناقصه است.
و علت تامه چيزى است كه وجود معلول بر وجود واجب باشد مانند ضياء، شمس را و حرارت، نار را. و گفتهاند كه علت تامه چيزى است كه جمله ما يتوقف عليه وجود الشى بود و علت ناقصة به خلاف آن است.
و مراد از علل اربعه همين علت ناقصه است و او چهار قسم است:
مادى صورى فاعلى غائى، زيرا كه سبب در مسبب داخل بود يا نه، آنچه داخل بود اما بالقوه آن را مادى گويند چون آهن نسبت به سيف و اگر داخل بود اما بالفعل آن را صورى گويند چون صورت سيف كه معوج بود يا راست و مانند آن. و آنچه داخل نبود يعنى خارج از مسبب باشد اگر موجد مسبب است آنرا فاعلى گويند چون حداد نسبت به سيف و اگر مقصود از مسبب آن است آنرا غائى گويند چون قتال به اعداء. و علت غائى اگرچه در وجود مؤخر است ليكن در ذهن مقدم است.
جزو دوم از گفتار چهاردهم از بخش اول از كتاب الاغراض الطبية اندر نضج و احوال آن و اين جزو چهار باب است
باب اول از جزو دوم از گفتار چهاردهم از بخش اول اندر آنكه نضج چيست؟ نضج، پخته شدن ماده بيمارى است، ليكن نضج از دو گونه است:
ليكن از بهر آنكه اندر هر دو، ماده بيمارى از حال بگردد، هر دو را نضج گويند.
اما نضج حقيقى آنست كه قوّت مغيّره ماده بيمارى را ساخته دفع طبيعت گرداند تا بر وى غالب شود.
و اندر نضج ناستوده، ماده بيمارى بر قوت مغيّره غالب باشد و عجز او پديد آيد و عفونت اندر مادّه ظاهر گردد و از قبول صلاح دور افتد.
مثلا نضج ستوده آنست كه اندر ذات الجنب مثلا بسرفه رطوبتى برآيد بقوام معتدل و بلون سپيد و اندكى بزردى زند و به آسانى برآيد و اگر بر آتش افتد، بوى آن ناخوش نباشد.
و اگر بقوام غليظ باشد يا رقيق و به لون سياه يا به سبزى گرايد و ناخوش بوى باشد، نشان عفونت و تباهى باشد. و اگر هيچ برنيايد، نشان خامى و دورى باشد از نضج و نشان عجز قوّت طبيعت.
خطر و خوف اندر بيمارى پيش از پديد آمدن نضج حقيقى باشد و هرگاه كه نضج پديد آيد، بيمارى اندر نقصان افتد و خطر بگذرد، مگر اندر تدبير علاج خطايى افتد.
و اگرچه نضج نشان سلامت است و پديد ناآمدن نضج، نشان هلاكت نيست، از بهر آنكه بسيار بيماريها دراز گردد و به تحليل دفع شود و اعتماد بر قوت باشد، اگر قوت بر جاى باشد اميدوار باشد و اگر قوت ضعيف باشد، با خطر بود.
و حال خداوند تب اندر تب، همچون حال عضوى باشد كه در وى آماسى بود كه بخواهد پخت، چنانكه درد آماس آن روز صعبتر باشد كه بخواهد پخت و پخته مىشود، تب نيز آن روز گرمتر باشد كه ماده آن پختهتر گردد، هرگاه كه ماده پخته شد، تبها كه پس از آن آيد، آهسته باشد. پس منفعت نضج آنست كه غايت قوت بيمارى تا وقت پديد آمدن نضج، بيش نباشد از بهر آنكه حال تب و حال ماده تب، همچون حال آماسى است كه پخته خواهد شد، تا اندر آماس، ريم سپيد و هموار پديد نيايد، پخته نباشد، اندر تب نيز تا اندرين شيشه رسوب سپيد و هموار پديد نيايد، ماده تب اندر رگها پخته نباشد.
و از پس نضج، ايمنى از خطر بيمارى باندازه اثر نضج باشد. و اگرچه بيمارى صعب باشد و علامتهاى بد پديد مىآيد، اگر يك علامت نيك از اثر نضج پديد آيد، بدان مقدار نقصان قوت بيمارى ظاهر گردد.
و هرگز نشان نضج حقيقى با نشان مرگ به يكجا نباشد، ليكن اندر بعضى بيماريها نشان نضج حقيقى با نشانهاى خطرناكى به يكجا افتد و بدان مقدار كه نشان نضج باشد، خطر كمتر باشد. و الله اعلم.
از بهر آنكه نضج اندر ماده بيمارى تواند بود، طبيب نگاه كند تا ماده اندر كدام عضو است، اثر نضج از آن عضو جويد. چنانكه بيماريها آلات دم زدن را، اثر نضج از نفث جويد و اندر بيمارى روده، اندر حال ثفل نگاه كند و اندر بيماريهاء جگر اندر حال بول و اندر بيماريهاء دماغ چون زكام و سرسام، اندر حال رطوبتها كه اندر بينى فرود آيد و اندر بيماريهاء چشم اندر حال رمص.
و اندر حال تب، اندر حال رسوب بول نگاه كند، از بهر آنكه ماده تبهاء عفونى، بيشتر اندر رگها باشد. و اگر با تب آماسى بود اندر عضوى، اثر نضج هم اندر رسوب بول و هم اندر موضع آماس بايد جست.
و همه بيماريها كه اندر همه مزاجهاء خشك افتد، اثر نضج اندر وى كمتر پديد آيد و استفراغ نيز دشوارتر پديد آيد و دشتوار توان كرد اندر ذات الجنب اگر مزاج بيمار خشك باشد، با آنكه قوت بر جاى باشد و بوقت نضج، نفث نباشد يا اندك بود.
و اگر نضج ناقص باشد، بحران هم ناقص آيد.
و هوای سرد، نضج را بازپس افكند و غذاها و شربتهای خنك همچنين. بدين سبب، ماليدن و گرمابها و نطولها و شربتهای معتدل اندر نضج يارى دهد.
و هر گاه كه ماده اندر عضوى باشد و مزاج عضو باعتدال بود و قوت عضو، ماده را بپزاند. و اگر مزاج عضو، تباه شود، و مزاج ماده گيرد، علت متمكن گردد و قوت عضو، عاجز آيد. و الله اعلم.
تدبير شناختن”نضج”
نضج، پخته شدن ماده بيمارى است، هرگاه كه قوت مغيره بر ماده بيمارى مستولي گردد، و آن را بپزاند و ساخته آن گرداند كه طبيعت دفع نتواند كرد و چنانكه مثلا در” ذات الجنب” به سرفه رطوبتي بر آيد بقوام معتدل پر نكند و پخته و بويهائي زند و به آسانى بر آيد و ناخوش بوي نباشد نشان نضج تمام باشد. و اگر به قوام ، غليظ يا رقيق باشد و برنگ سفيد يا كبود يا سبز باشد، و بوي ناخوش دهد، نشان تباهي و عفونت باشد. و هر خطري كه باشد، پيش از پديد آمدن نضج باشد، و چون اثر ، پديد آيد، بيمارى اندر نقصان افتد و از خطر بگذرد و از بهر آنكه پس از نضج، اندر هيچ بيمارى هرگز خطر نبوده است و نباشد، مگر كه خطائي كرده شود. و اگر چه نضج نشان سلامتست پديد نابودن نضج هلاك نيست از بهر آنكه بسيار بيماريها بود كه دراز گردد و اثر نضج ظاهر نباشد، و بيمارى اندك اندك زايل شود، لكن اعتماد بر قوت باشد. اگر قوت بر جاي بود اميدوار توان بود و اگر قوت ضعيف بود حال بد باشد و حال خداوند” تب”، اندر” تب”، همچون حال عضويست كه اندر وى آماسى بود كه پخته خواهد شد. همچنان كه درد” آماس” روزبروز قويتر باشد، كه پخته تر مىشود، نيز آن روز كه ماده پخته مىشود، تر باشد، چون پخته شد، تبها آهسته تر شود.
بدين سبب است، كه غايت بيمارى تا وقت پديد آمدن نضج باشد. و از بهر آنكه”حال تب” و”حال آماس”، ماده است و تا اندر آماس”ريم” (چركPus) سفيد و هموار تولد كند، آماس پخته نباشد. اما در تبها تا رسوب اندر”دليل” پديد نيايد، ماده تب هنوز اندر رگها پخته نباشد و رسوب بايد كه سفيد و هموار باشد. و از پس نضج، ايمني از خطر بيمارى به اندازه اثر نضج بود. هرگاه كه اثر نضج تمام پديد آيد، بيمار از خطر بيمارى [در نسخه” كا”: بتمامي] بيرون آيد. و درازي و كوتاهي بيمارى به اندازه زودي و ديري نضج بود و نشانهاي نضج ناقص. و نضج تمام آنست كه مثلا اندر ميان بيمارى”سر” چون “سرسام” و “زكام” و رطوبتى رقيق و تيز و سوزنده پالودن گيرد، نشان آغاز نضج باشد، و اگر بر آن بماند نضج ناقص است، و اگر قوام آن معتدل شود و رنگ آن سفيد و زردفام شود، نضج تمام باشد.
و همچنين اندر درد چشم، اشك رقيق و گرم، نشان آغاز نضج است، و اگر معتدل نشود نضج ناقص باشد، و اگر به اندكى باز آيد و معتدل شود و رمص كند، نضج تمام باشد. و اندر بيمارى سينه همچنين و اندر”ذات الجنب”، “نفث” رقيق، نشان نضج تمام باشد، و اندر “دليل” نشان نضج ناقص و تمام از سه وجه بايد جست.
اما نشان خامي آنست كه هرچند بول سفيد تر و رقيق تر باشد از نضج دورتر بود.
و نشان نضج:
و ببايد دانست كه رسوب ظاهر اندر قاروره بيمارى باشد كه فربه و آبادان سالم باشد و طعام خورد و اندر قاروره آب خشك خشك اندام و لاغر بود و اندك خورش (كم خوراك)، رسوب اندك باشد يا خود نباشد و ظاهر نشود. و نشاني نضج و قوت بيمارى از رنگ آب و حالهاي ديگر بايد جست و هو اعلم.
نضج در کتاب ذخيره خوارزمشاهى، ج4، ص: 709
شناختن نضج
نضج چيست و چگونه است؟
نضج پخته شدن مادهى بيمارى است لكن نضج از دو گونه باشد:
حالهاى نضج و منفعت آن
هر خوف و خطرى كه در بيمارى باشد پيش از پديد آمدن نضج راستينى باشد از بهر آن كه غايت قوت بيمارى تا وقت پديد آمدن نضج باشد چون اثر نضج پديد آيد بيمارى اندر انحطاط افتاد يعنى نخصان گرفت و بيمار از خطر بيرون آمد از بهر آن كه از پس نضج هيچ بيمار را از آن بيماريى كه در وى باشد هيچ خطر نبوده است و نباشد اگر تخليطى و خطايى نكند و ببايد دانست كه حال خداوند تب اندر تب همچون حال عضوى باشد كه در وى آماسى بود كه پخته خواهد شد و ريم خواهد كرد همچنان كه درد آماس آن روز كه پختن و ريم كردن آغاز كند زيادت گردد و باشد كه تب تولد كند و هر گاه كه مادهى تب اندر رگها پختن آغاز نهند آن روزها تبها گرمتر آيد و چون پخته شد و اثر پختگى پديد آيد تبها آهستهتر گردد بدين سبب گفته آمده است كه غايت قوت بيمارى تا به وقت پديد آمدن نضج باشد و از بهر آن كه حال تب و حال ماده كه در رگها بود همچون آماسى است كه پخته خواهد شد تا در آماس ريم سپيد و هموار تولد نكند پخته نباشد اندر تب تيز تا در بن شيشه رسوب سپيد هموار پديد نيايد مادهى تب اندر رگها پخته نباشد و ببايد دانست كه از پس نضج ايمنى از خطر به اندازهى اثر نضج باشد و هرگاه كه اثر نضج تمام پديد آيد بيمار از خطر بيمارى به تمامى بيرون آيد اگر خطايى كرده نشود و درازى و كوتاهى بيمارى به اندازهى زودى و ديرى نضج باشد و هرچند اثر نضج زودتر پديد آيد بيمارى زودتر زايل شود و نضج راستينى جز دليل سلامت نباشد و هر وقت كه نضج راستينى پديد آيد آن مقدار اندر بيمارى اميد پديد آيد و اگر بيماريى صعب باشد و با آن نشانههاى بد باشد هر گاه كه نشانى از نشانههاى نضج پديد آيد آن مقدار اندر بيمارى نخصان پديد آيد و هرگز نشان نضج راستينى يا نشانههاى مرگ به يك جا نباشد لكن در بعضى بيمارىها تواند بود كه نشان نضج راستينى با نشانههاى خطرناكى به يك جا بود و بدان مقدار كه نشان نضج پديد آيد خطر بيمارى كمتر شود و اگر چه نضج نشان سلامت است نابودن نضج نشان هلاك شدن نيست از بهر آن كه بسيار بيمارىها بود كه دراز گردد و هيچ اثر نضج ظاهر نشود و بيمار اندك اندك به سلامت از بيمارى بيرون آيد لكن اعتماد بر قوت باشد اگر قوت بر جاى بود اوميدوار باشد و اگر قوت ضعيف بود سخت بد باشد.
باب سوم اندر آن كه طبيب را هميشه اثر نضج همىبايد جست و آنجا كه اثر نيابد اعتماد بر قوت بايد كرد:
از بهر آن كه منفعت نضج بسيار است بر طبيب واجب است كه اثر نضج مىجويد از بهر دو كار را يكى تا چون اثر آن ظاهر گردد بداند كه قوت مغيره بر مادهى بيمارى چيره گشت و طبيعت قوت گرفت و ماده را دفع تواند كرد اگر طبيعت را يارى بايد داد اندر آن باب يارى دهد و اگر اثر آن نيابد و قوت بر جاى باشد طبيعت را و قوت مغيره را اندر پزانيدن ماده يارى دهد و اگر اثر آن نيابد و قوت بر جاى باشد طبيعت را و قوت مغيره را اندر اين پزانيدن ماده يارى دهد و اگر قوت ضعيف باشد هيچ اثر نضج ظاهر نشود هيچ علاجى قوى و هيچ استفراغى نكند و جز بدان مشغول نباشد كه آن قوت ضعيف را نگاه مىدارد به رفق و بيمارداران را از آن خبر دهد كه علاج نمىشايد كرد تابه جهل منصوب نشود.
باب چهارم اندر آن كه اثر نضج چگونه و از كجا بايد جست:
از بهر آن كه نضج اندر مادهى بيمارى تواند بود طبيب بايد كه نگاه كند تا ماده اندر كدام عضو است اثر نضج از آن عضو جويد چنان كه اندر بيمارىهاى اندامهاى دم زدن اندر حال نفث نگاه كند و اثر نضج اندر نفث جويد و اندر بيمارىهاى رودهها اندر حال ثفل نگاه كند و اندر بيمارىها و آماسهاى دماغ چون زكام و سرسام و مانند آن اندر حال تَرىها كه از كام و بينى فرود آيد نگاه كند و اندر بيمارىهاى چشم اندر حال رمص نگاه كند و اندر رسوب بول نگاه كند از بهر آن كه مادهى تبهاى عفونى بيشتر اندر رگها باشد اگر هيچ رسوب نبيند و رنگ و قوام بول رقيق بيند داند كه هنوز هيچ اثر نضج پديد نيست و اگر رنگ و قوام از آنچه در اول بيمارى بوده باشد بگردد اگر مثلا سپيد بوده باشد سرخ يا زرد شود و قوام آن معتدل شود و اندر بن شيشه رسوب كند داند كه اثر نضج است و اگر با آن كه رنگ و قوام بول از حال بگردد قوامى و رنگى و رسوبى ستوده نباشد داند كه اثر عفونت و نشان نضج بد است و احوال بول به شرح اندر كتاب دوم ياد كرده آمده است و هرگاه كه با تب آماسى در عضوى بود كه اثر نضج هم اندر بول و هم اندر موضع آماس طلب بايد كرد و اگر آماس نباشد جز اندر بول طلب نبايد كرد و ببايد دانست كه هرگاه كه در بيمارىهاى سينه نفث پخته به يك بار بسيار برآيد بر دو حال نيك نشانى دهد يكى بر پختگى ماده و دوم بر آن كه قوت قوى است از بهر آن كه بسيار بود كه اگر چه ماده پخته بود به سبب ضعيفى قوت نفث بسيار نباشد و بيمارىها كه اندر مزاجهاى خشك افتد هم نضج ماده اندر وى دشخوارتر باشد و هم استفراغ آن عسرتر بود و نشان خشكى مثلًا اندر ذات الجنب آن باشد كه قوت بر جاى باشد و به هنگام نضج هيچ نفث نباشد و در بيمارىهاى جگر و سپرز و معده و رودهها خشكى طبع باشد و اندر تبها خشكى دهان و سياهى زفان و درشتى پوست باشد و اندر درد چشم پديد ناآمدن رمص و خشكى چشم باشد و اندر زكام و سرسام خشكى مجرى بينى و ناپالودن تَرىها و در آماسهاى سختى موضع و ناپالودن ريم باشد.
باب پنجم اندر فرق ميان نضج ناقص و نضج تمام:
هرگاه كه اندر بيمارهاى سر چون سرسام تَرى رقيق و تيز پالودن گيرد آغاز نضج و اگر بر آن بايستد نضجى ناقص بود و هرگاه كه قوام آن معتدل گردد نضج راستينى بود اندر درد چشم اشك رقيق و گرم و بسيار نشان خامى و آغاز نضج باشد و هرگاه كه كمتر بود و قوام آن معتدلتر شود نضجى ناقص بود و هرگاه كه به اندكى باز آيد و غليظ گردد و رمص كند و چشم بر هم گيرد نضج راستينى است و اندر بيمارىهاى سينه هرگاه كه نفثى رقيق آغاز كند آغاز نضج باشد و اگر هم بر آن بايستاد نضجى ناقص بود و اگر قوام آن معتدل گردد و به آسانى برآيد نضج راستينى بود و هرگاه كه از ريشها زردآب رقيق بسيار پالودن گيرد نشان خامى و آغاز نضج بود و هرگاه كه زردآب كمتر شود و قوام آن معتدل گردد نضج ناقص بود و تمامى نضج ريم سپيد و هموار و معتدل بود و نشان خامى و نضج ناقص و نضج تمام اندر بول و از سه وجه بايد جست.
اما نشان خامى آن است كه هر چند بول سپيدتر و رقيقتر باشد از نضج دورتر باشد و هرگاه كه از پس آن كه سپيد بوده باشد به زردى گرايد يا از پس آن كه رقيق بوده باشد تيره گردد و هم بر آن بماند و رسوب نكند تا به قوام رقيق باشد و به رنگ نارى باشد اين هر سه حال آغاز نضج باشد.
وجه دوم اندر شيشه بر سر آب يا در ميان آب رسوبى همچون ابرى سپيد و هموار پديد آيد و اين نشان نضج ناقص بود
وجه سوم آن كه رسوبى هموار و سپيد و پيوسته اندر بن شيشه پديد آيد اين نشان نضج راستينى باشد و هرگاه كه نضج ناقص باشد بحران هم ناقص آيد و هرگاه كه نضج تمام باشد بحران تمام آيد و از پس نضج ناقص بحران تمام گوش (چشمداشت) نبايد داشت و ببايد دانست كه هواى سرد نضج را باز پستر افكند و غذاها و شربتهاى خنك همچنين و بدين سبب است كه مالش و گرمابه و نطولها و شربتهاى معتدل اندر نضج يارى دهد و اندر فصل تابستان و سالهاى جوانى و شهرهاى گرم نضج زودتر و تمامتر باشد و هرگاه كه مادهاى اندر عضوى باشد و مزاج عضو بر حال اعتدال باشد و قوت عضو ماده را زود بپزاند و هرگاه كه مزاج عضو تباه شود و با مزاج مادهى بد يكسان گردد علت متمكن گردد و قوت عضو از پزانيدن آن عاجز آيد و هرگاه كه اندر تب غب خالصه روز دوم اندر بول اثر نضج راستينى پديد آيد تب چهل (چهار) نوبت پيش نيايد و الا نضج ناقص بود هفت نوبت بدارد.
نضج در کتاب المنصوري في الطب (ترجمه)، ص: 553
شناخت گاه پختگى بيمارى (نضج)
اگر تبها آماسى باشند پختگى آن را از پيشآب مىتوان تشخيص داد و ما آن را در يك بخش جداگانه با خواست خداوند، ياد كردهايم. در تبهاى بىآماس نياز است كه با بررسى پيشآب، نگاهى به پسماندههاى بيرون آمده از اندامى داشته باشيد كه در آن آماس است در بيمارىهاى گرم سينه و شش نگاهى به پسماندههاى بيرون آمده از گلو كنيد و تا هنگامى كه چيزى از اين پسماندهها بيرون نيايد تب نيز سبك نخواهد شد.
زمان رسيدن آن نيز نخواهد آمد. اگر در بيمارى بيرون راندن اندك و آبكى و با سختى از گلو داشته باشد آن آغاز پختگى مىباشد. اگر آن بيرونرانده بسيار سفت و به آسانى بيآيد پختگى آن كامل شده است. گونههايى ديگر آن، نشانههاى بدى را در راستاى «پختگى بيمارى» به نمايش مىگذارند همچون خلطى كه سرخ است و بدتر از آن زرد و بدتر از همهى آنها سياه رنگ مىباشد و چنانچه اين نشانهها به تندى آشكار شود، نمىتواند نمايشگر بدى و نمايشگر پختگى بيمارى باشد بلكه عفونت بدى همچون پيشآب سياه و پسماندهاى را نشان مىدهد كه در درون كيسه زردآب گير كرده.
خلطى كه اميد پختگى بيمارى بر آن مىباشد بيشتر رنگ سپيد دارد و نيز اندكى زردى و سرخى در آن است ولى بر آب دهان چيرگى ندارد و آن را فرانمىگيرد. پختگى كامل سپيد است. نشانهى ديگرى كه برترى بر اين رنگ سپيد دارد و پختگى كامل را نشان مىدهد جابجا شدن حالت آبكى است كه بسوى سفت تر شدن و همچنين سختى پيشآب كردن به آسان بيرون آمدن پيشآب بدل مىشود.
[1]خلاصة الحكمة، چاپ سنگى.
[2]طب اكبرى.
[3]طب اكبرى.
[4]طب اكبرى.
[5] التصريف لمن عجز عن التأليف، ص: 196.
[6] مفرح القلوب (شرح قانونچه)، ص: 35
[7] (خف علائى يا الخفية العلائية)، متن، ص 95
کلیه حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به ایوان طب می باشد.
