قرآن و مباحث عام نجوم

این مقاله با چهار مبحث، قرآن و نجوم را بررسی می کنیم:

• تسبیح هستی.
• سجده کردن.
• مخاطب بودن آسمان و زمین.
• عرضه امانت به آسمان و زمین

تسبیح هستی

در فرهنگ قرآن تمامی هستی در حال تسبیح خداوند هستند، آن هم تسبیحی بر اساس علم، شعور و انتخاب. جالب آنکه قرآن به گونه ای این مطلب را طرح و بیان می کند که اذهان را به خود متوجه سازد و ردی بر ناباوری ها باشد:

تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيماً غَفُوراً)؛ «آسمان های هفت گانه و زمین و کسانی که در آنها هستند، تسبیح او می گویند و هیچ چیزی نیست، جز آنکه به ستایش او تسبیح می گوید، ولكن تسبیح آنها را به طور عمیق نمی فهمید؛ به راستی که او بردبار [و] بسیارآمرزنده است.

از منظر قرآن کریم پدیده های آسمانی همچون رعد نیز مثل فرشته، تسبیحی آگاهانه و از روی شعور دارد و به همین دلیل، تسبیح رعد و فرشته در کنار هم آمده اند: (يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ)، «رعد، به ستایش او و فرشتگان از ترسش تسبیح می گویند».

در روایات گوناگونی از اهل سنت آمده است که پیامبر اکرم (صل الله علیه واله وصلم) به هنگام شنیدن صدای رعد، سخن خود را قطع کرده و به دعا مشغول می شدند و دیگران را نیز به این کار ترغیب می فرمودند. همچنین قرآن در بیان ویژگی های حضرت داوود به همراهی کوه ها با او در تسبیح گویی تصریح می کند: (إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِي وَالْإِشْرَاقِ)؛ «در حقیقت ما، (منافع)کوه ها را مسخر(او) ساختیم که عصرگاه و بامداد با او تسبیح می گفتند».

آوردن مسئله تسبیح موجودات در نخستین آیه از برخی سوره ها و تکرار آن در آیات گوناگون و نیز اشاره به درک نشدن تسبیح آن از سوی انسان ها، بر این آموزه قرآنی (هوشمندی جهان هستی)،  دو چندان تاکید می کند.

از آنجا که میان هر شی و کمال یا غایت آن، نظم علت و معلولی برقرار است، بی گمان حرکت به سوی آن غایت و کمال، به هدایت نیازمند است و چون تمام موجودات دارای شعور و فهـم هستند، پس هدایت برای همه اشیا ضروری است.

از نظر تکوینی، چیزی در جهان هستی از هدایت الهی بیرون نیست؛ چنان که قرآن کریم گفتگوی حضرت موسی(ع) با فرعون را این گونه یادآورمی شود که فرعون :پرسید خدای شما کیست؟ حضرت موسی(ع) پاسخ داد: قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى ؛ « پروردگار ما کسی است که جهاز و ساختار مناسب هر چیزی را به او داد و آن را به مقصد ویژه اش هدایت کرد».

از این رو خداوند هر چیزی را به کمال یابی و هدایت درونی، مجهز کرده و به وسیله آن راهنمایی کرده است تا با آن به سوی هدف نهایی خود حرکت کند.

بنابر آنچه گفته شد، چنانچه شرط هدایت پذیری داشتن شعور باشد، هر چیزی در عالم دارای شعور است، چرا که خداوند همه جهان را دارای «هدف»، «شعور» و «هدایت» می داند.

به شهادت تسبیح سراسر جهان و نیز به گواهی همراهی پدیده ها با برخی از پیامبران (ص) در تسبیح خداوند، پرسش از اینها حقیقی است، نه مجازی. بنابراین تنها انسان ها نیستند که شب و روز تسبیح گوی خداوند هستند، بلکه طبیعت و تمام هستی، صبحگاهان و شامگاهان، خداوند را تسبیح می گویند.

سجده کردن

قرآن کریم از سجده اجرام آسمانی در برابر خداوند متعال گزارش می دهد. از آنجا که سجده زمانی معنا می یابد که با درک و شعور همراه باشد، می توان دریافت که از منظر قرآن، این موجودات دارای هوش و ادراک اند.

ألَمْ تَرَ أنَّ اللهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَ النُّجُومُ « آیا اطلاع نیافتی که برای خداوند تمام آنچه در آسمان ها و زمین اند و خورشید و ماه و ستارگان، سجده میکنند؟».

ماده «س-ج-د» بر خضوع و فروتنی دلالت می کند و آخرین حدّ خشوع که از هرگونه خودبینی به دور است، با این ماده بیان می شود که به خاک افتادن و سر بر خاک نهادن از نشانه های آن است.

بررسی و نقد چگونگی سجده اجرام آسمانی

مفسران و دانشمندان در بیان چیستی سجده اجرام، دیدگاه های گوناگونی ارائه داده اند:

• سجده و پیروی کردن از روی جبر و قصر: به اعتقاد بیشتر مفسران، مراد از سجده پدیده های طبیعی که در برخی آیات به آنها اشاره شده است، تبعیت کامل آنها از فرمان های تکوینی الهی است که برای حفظ نظام جهان طبیعی به عهده آنها قرار داده شده است.
• سجده ای هوشمندانه و اختیاری: برخی از مفسران نیز بر این عقیده اند که نباید تمام آیاتی که با صراحت از سجده پدیده های طبیعی سخن می گویند را تأویل کرد. همان گونه که انسان ها هوشمندانه و از روی اختیار ربوبیت الهی را پذیرفته، او را شایسته عبادت دیده و در برابر او به گونه ای خاص به خاک می افتند. پدیده های طبیعی نیز از این فهم و شعور برخوردارند و عظمت خداوند را درک کرده و از روی اراده و اختیار برای او تسبیح گفته و او را ستایش و سجده می کنند. البته عبادت آنها به گونه ای خاص است که بنا به فرموده قرآن کریم برای انسان های عادی درک پذیر نیست.
• سجده، کنایه از حرکت اجرام آسمانی: برخی نیز بر این باورنــد کـه سجده خورشید همان حرکت ظاهری خورشید به دور زمین است، چنان که از مقاتل گزارش شده است که غروب خورشید را به معنای سجود آن می دانست.
• سجده بیان نیاز همیشگی: گروهی نیز مراد از سجده در این آیات را همان فقر ذاتی اشیا می دانند، چرا که سجده نشان دادن فقر و نیاز به درگاه ربوبی است و تمام اشیا با تمام وجود نیاز خود را فریاد می زنند.

با توجه به گستردگی آیاتی که بر هوشمندی طبیعت دلالت می کند، ضرورتی ندارد که نسبت سجده به جمادات را بر معنای مجازی و کنایی آن بار کنیم. از سویی تا عجز، نیاز، خضوع و خشوع، ابراز نشود، نمی توان آن را به معنای سجده دانست و سجده را به آن موجود نسبت داد. همان گونه که شخص کافر که سر تا پا نیاز است و هر عاقلی، نیازمندی او را به خداوند درک می کند، تا زمانی که این نیاز خود را ابراز نکند، نمی توان او را ساجد دانست، از این رو جمادات نیز باید به گونه ای این ابراز را داشته باشند تا بتوان سجده را به آنان نسبت داد.

معنای لغوی «سجده» نیز بیانگر این نکته است که سجده می تواند به صورت های گوناگون و نمادهای مختلفی انجام شود، البته همان گونه که تسبیح پدیده ها به گوش شنوایی نیازمند است که قدرت شنیدن آن را داشته باشند، سجده آنان نیز نیازمند چشم بینایی است تا از توانایی دیدن آن برخوردار شوند.

مخاطب بودن آسمان و زمین

خداوند در برخی از آیات جمادات و از جمله آسمان و زمین را مخاطب قرار داده است، چنان که در ماجرای طوفان نوح (ع) زمین از سوی خداوند مأمور می شود تا آب را فرو برده و آسمان از باریدن بازداشته می شود: وَقِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَماءُ أَقْلِعِي «و گفته شد: ای زمین! آبت را فر ببر! و ای آسمان! {از باریدن} باز ایست!»

آسمان فرمان الهی را اجابت کرده و از باریدن باز می ایستد، زمین نیز آب ها را در خود فرو برده و کشتی نوح(ع) به سلامت به زمین می نشیند.

عرضه امانت به آسمان و زمین

اگرچه درباره چیستی امانت در آیه ۷۲ سوره احزاب، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد، ولی آیه به صراحت از عرضه آن به آسمان ها و زمین و خودداری آنها از پذیرش آن سخن می گوید، همان امانتی که انسان آن را پذیرفته است. عرضه شدن این امانت به آسمان و زمین، به معنای قدرت فهم آن امانت و امکان پذیرش آن است:

إنَّا عَرَضْنَا الأمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلُها وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الإِنْسانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛ «در حقیقت ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه کردیم ولی از برداشتن آن سرباز زدند و از آن بیمناک بودند و انسان آن را بر دوش کشید، او بسی ستمگر و بسیار نادان است».