یکی از اولین و شایع ترین بیماری های دوران نوزادی، زردی نوزاد است که گریبان گیر حدود 70 درصد از نوزادان می‌شود و باعث استرس و اضطراب بسیاری از مادران ازدوران بارداری تا بعد از زایمان می باشد. که این بیماری نتیجه افزایش بیلی رویبن (صفرا) در خون میباشد.
بیلی رویبن چیست؟
وقتی پروتئینِ هموگلوبین (پروتئین انتقال دهنده اکسیژن) در گلبول‌های قرمز قدیمی که عمر مفیدشان در بدن تمام شده، تجزیه شود و بشکند ماده زرد رنگی بنام بیلی روبین در بدن بوجود می‌آید که فرآیندی طبیعی در بدن هست. در کبد تجزیه می‌شود و در کیسه صفرا ذخیره می‌شود و از آنجا به سمت روده و کلیه ها فرستاده شده و توسط ادرار و مدفوع دفع می‌شود. حال اگر این میزان بیلی رویبن از طریق راههای خروجی مانند ادرار و مدفوع و.. دفع نشود جذب خون می‌شود و باعث زردی پوست و چشم می‌شود.
بیلی رویبن همان صفرای خون است که در کبد تولید می‌شود. کبد، این صفرا را در کیسه صفرا ذخیره می‌کند یا به سمت روده ها می‌ریزد تا دفع شود.
حال اگر کبد ضعیف باشد یا اختلالی در عملکرد آن بوجود بیاید، نمیتواند صفرای اضافه را به خوبی دفع کند. پس باعث افزایش صفرا (بیلی رویبن) در بدن می‌شود. و چون صفرا، آتش است و بالا نشین، پس روند شروع زردی از سر وصورت میباشد و باعث تغییر رنگ و زرد شدن پوستِ بدن و صلبیه چشم می‌شود و سفیدی چشم به زردی میگراید. با بالا رفتن عدد آن به سمت گردن و قفسه سینه و روی شکم ادامه پیدا می‌کند.
روش تشخیص زردی نوزاد :
رنگ صلبیه چشم، زرد می‌شود.
اگر فشار ملایمی با انگشت روی قفسه سینه کودک وارد کنید، هنگام برداشتن فشار، رنگ زردی را روی پوست مشاهده می کنید.
هر چه میزان زردی بیشتر باشد، سمت پایین تنه و کف دست و پا هم زرد می‌شود.
امروزه با استفاده از دستگاه بیلی چک (بدون نیاز به خونگیری) از روی پوست می‌توان عدد زردی را اندازه‌گیری کرد.
نکته مهم :
انجام آزمایش خون برای اندازه گیری سطح بیلی روبین یکی از عوامل بالا رفتن زردی نوزاد میباشد. چون خون صالح (از ورید) خارج می‌شود و صفرای خون در بدن باقی میماند.
علل بروز زردی نوزاد:
در طب اسلامی و سنتی از زردی به یرقان تعبیر شده و جزو دسته بیماری های کبد محسوب می شود و عامل و علت اصلی بروز آن، به یکباره سرد و گرم شدن بدن میباشد.
پس مهمترین علل زردی در نوزادان تغییر ناگهانی دمای بدن نوزاد از محیط گرم رحم به محیط سرد بیرون از رحم (بعداز زایمان) میباشد. برای همین قابله های قدیم نوزاد را بعد از تولد بلافاصله داخل آب گرم می‌انداختند تا سرما به بدن نوزاد نرسد.
دومین عامل، ضعف کبد مادر و نارسایی کبد نوزاد میباشد. چرا که ضعف کبد باعث اختلال در عملکرد کبد می‌شود و نمیتواند صفرای اضافه را به سمت روده و کلیه ها بریزد تا از طریق ادرار و مدفوع دفع شود بلکه جذب خون شده و با شیر خوردن به نوزاد منتقل می‌شود.
پس این باور غلط که امروزه بین مردم جا افتاده که مادر برای پیشگیری از زردی نوزاد باید در ماه‌های آخر بارداری خنکی و سردیجات (بخصوص عرق کاسنی و شاهتره) مصرف کند کاملاً اشتباه است. چون مصرف سردیجات خود مهمترین عامل برای ضعف کبد و کم شدن قوت مادر میباشد. همچنین عوارضی برای مادر و نوزاد به دنبال دارد و باعث زایمان سخت، تیروئید نوزاد، افسردگی بعد از زایمان و… می‌شود.
بنابراین در ماه آخر بارداری باید حرارت (صفرا) را بالا برد تا هم زایمان راحت تر شود و هم اینکه این حرارت خود کمکی است به طبیعت بدن، برای دفع صفرای اضافه و کاهش حرارت.
برای همین درروایات سفارش شده که مادر در ماه آخر که میخواهد وضع حمل کند باید خرما (طبیعت گرم و خشک) مصرف کند.
گاهی انسداد در بدن باعث زردی می‌شود چون حرارت غیر غریزی (صفرای خون) را بالا میبرد. لذا یبوست عاملی برای بالا رفتن حرارت بدن می‌شود، بنابراین بالافاصله بعد از تولد باید گوارش کودک به کار بیفتد. بهترین کار دادن آغوز به نوزاد است که باعث تخلیه فضولات و شستشوی معده نوزاد می‌شود و چون چرب است سبب اسهال نوزاد شده و زردی از طریق مدفوع دفع می شود.
در قدیم برای تقویت کبد نوزاد و پاکسازی گوارش نوزادان روغن زرد گاوی با چند دانه بارهنگ به سق دهان نوزاد تازه متولد شده می زدند تا با این ملین شکم نوزاد به کار بیفتد و کبد فعال شود.
گاهی زردی به خاطر رطوبت شیر مادر به وجود می آید. در این صورت با شیر خوردن نوزاد، زردی بالاتر می‌رود.
اگر مادری مایعات زیادی مصرف کند، رطوبت حاصل از آن، جذب خون می‌شود، و از طرفی قوت شیر پایین می آید. و چربیِ شیر در سینه یخ می‌زند و خارج نمی‌شود. بدن مادر برای دفع این رطوبتها نیاز دارد که حرارت را بالا ببرد، پس صفرا (بیلی رویبن) بالاتر می‌رود.
بنابراین مادر باید با مصرف غذاهای مقوی مانند گداخته، کاچی، روغن زرد گاوی، عسل، سویق و… قوت شیر را بالا ببرد و از طرفی با کم مصرف کردن مایعات و خوب جویدن غذا و مصرف هاضوم، نان خشک با عسل و… رطوبت شیر را کم کند تا زردی نوزاد دفع شود.
لازم به ذکر است که مصرف سردیجات و مایعات در ماه آخر بارداری و بعد از زایمان علاوه بر سستی و رخوت مادر، باعث سرد شدن شیر می‌شود. شیر سرد نمی تواند چربی را به خوبی از سینه مادر خارج کند. پس قوت شیر کم می‌شود.
عوامل دیگری مانند :
تولد نوزاد نارس زودتر از ٣٧هفته (زردی در این کودکان دیرتر شروع می‌شود)/
واکسن هپاتیت که در بدو تولد به نوزاد تزریق می‌شود باعث بالا رفتن حرارت و ضعف کبد نوزاد می‌شود.
زایمان سزارین (به خاطر کم بودن میزان شیر در روزهای اول زایمان به دلیل مصرف آنتی بیوتیک وداروی بیهوشی و…)/
استرس و اضطراب مادر در بارداری.
یبوست مادر در بارداری.
مشکلات کبدی مانند انسداد مجرای کبد، ضعف نیروی نگهدارنده کبد و…
گرفتگی و سده به واسطه تغذیه نادرست مادر در بارداری و بعد از زایمان به علت مصرف سردی و رطوبت توسط مادر و…
در بروز وافزایش عدد زردی موثر میباشد.
نشانه های زردی نوزاد :
زردی با تغییر رنگ پوست و سفیدی داخل چشم نوزاد شروع می‌شود که با افزایش میزان بیلی رویبن تا پاها و پشت زانو و کف دست هم ادامه پیدا می‌کند.
ادرار غلیظ و مدفوع زرد رنگ.
نوزاد در مکیدن سینه مادر بسیار ناتوان است.
بی قراری نوزاد و گاهی تب کردن نوزاد.
معمولا زردی از ٢۴ ساعت بعد از تولد نوزاد شروع می‌شود و در روز هفتم تولد به اوج می رسد ودر طی ٢ الی ٣ هفتگی ادامه دارد.
نکات مهم :
زردی در نوزادان پسر بیشتر شایع است و آمار بالاتری نسبت به نوزاد دختر به خود نسبت داده. این به خاطر طبع گرم پسرها میباشد برای همین در روایات سفارش به ختنه کردن نوزاد در روز هفتم تولد شده است. البته ختنه به روش سنتی تا خون سیاه و تیره خارج شود و صفرا دفع شده و زردی نوزاد پایین بیاید.
از طرفی تراشیدن موی نوزاد هم درروز هفتم در دفع حرارت و کم کردن صفرا (کاهش زردی) بسیار مؤثر است.
زردی در نوزادانی که در فصل تابستان به دنیا می آیند به علت غلبه صفرا، بیشتر میباشد. پس مادر باید کبد را با مصرف خیار چنبر(فلوس)، شیر خشت و… خنک و تقویت کند.
تدابیر درمان و پیشگیری از زردی نوزاد :
تدابیر مناسب مادر برای زردی نوزاد:
قوت دادن به شیر مادر باعث هضم بهتر نوزاد می‌شود و شکم نوزاد به راه می افتد و زردی از طریق مدفوع دفع می‌شود. مصرف روغن حیوانی باعث چرب شدن شیر و رفع یبوست می‌شود.
از طرفی هر خوراکی خونسازی که قوت شیر رابالا ببرد، در مقابل صفرا را کم می‌کند. بنابراین مصرف خونسازها مانند خرما، سویق، عسل، یونجه، تره، برگ چغندر، شیره انگور، کباب و مویز و… باعث دفع صفرا می‌شود.
مصرف خوراکی هایی که دوستدار کبد و تقویت کننده کبد هست مانند ترنجبین، شیر خشت، کاسنی، انار و رب انار، به و مشتقات آن، سوپ جو، بادام، بنفشه، خیار چنبر، شربت کدو با نیشکر، کاسنی، سکنجبین، گوشت کبوتر… توسط مادر شیرده.
بیشترین عامل بیماری های کبد مربوط به معده میباشد. لذا مادر باید معده را با خوب جویدن غذا و مصرف هاضوم و ترک سردیجات و لبنیات تقویت کند.
تدابیر نوزاد :
شیر دهی مکرر به نوزاد بلافاصله بعد از تولد و دادن آغوز به نوزاد، کمک به رفع یبوست نوزاد و نهایتا دفع زردی می‌کند.
شستشوی بدن نوزاد با جوشانده کاسنی، بید، خرفه.
خواباندن نوزاد روی سویق جو (آرد جو) یا برنج پخته، یا برگ خرفه.
در قدیم ماهی زنده به نوزاد می‌دادند تا با تکان و لرزش در معده نوزاد باعث ترشح بیشتر صفرا در روده نوزاد شده تا صفرا از طریق روده ها دفع شود.
دادن ترنجبین و شیر خشت به نوزاد که باعث تقویت کبد نوزاد و به راه افتادن شکم نوزاد می‌شود.
به اندازه یک نخود داخل نصف استکان آبجوش حل کرده و بعد از ته نشین شدن به نوزاد بدهید.
دادن یک قاشق مرباخوری جوشانده سنا، تا صفرا تحریک شود و شکم نوزاد به راه بیفتد.
دادن آب پوست کدو خورشتی (مسمایی) به همراه نیشکر به نوزاد.
شیاف شیر خشت برای نوزاد.
مالیدن پوست ليمو ترش تازه به بدن نوزاد.
ماساژ دادن نوزاد با روغن زیتون، بابونه، تخم خیار، کدو، بنفشه در هفت روز اول تولد باعث می‌شود که جریان خون سیستمیک نوزاد افزایش یافته و به پاکسازی بیلی رویبن (صفرا) اضافه در خون کمک می‌کند.
گذاشتن حنا روی ملاج کودک باعث سفت شدن ملاج و دفع حرارت می‌شود.
یکی از راههای درمان زردی جذب پوستی میباشد، که با انداختن پارچه زرد روی نوزاد یا پهن کردن پارچه زیر نوزاد می‌توان زردی را جذب کرد. چون هر جنسی، رنگ و جنس خود را جذب می‌کند. همچنین قرار دادن نوزاد در معرض غیر مستقیم نور خورشید (پشت شیشه) حدود دوساعت، می‌تواند زردی را پایین بیاورد. نور خورشید باعث شکسته شدن و تجزیه بیلی رویبن اضافه در بدن می‌شود.
متاسفانه امروزه از لامپ‌های فلورسنت برای پایین آوردن زردی استفاده می‌شود که شاید به ظاهر زردی نوزاد را کم کند ولی اشعه فرابنفش این لامپ ها، صفرا را در بدن میسوزاند و حبس می‌کند. که این کار عوارض زیادی برای نوزاد را به بار می‌آورد و رویِ روح و جسم نوزاد پیامدهای جبران ناپذیری می‌گذارد. و باعث اختلال در خواب نوزاد و خلق و خوی او می‌شود. همچنین بر روی چشم، ناحیه تناسلی، خون، استخوان و دندان… و حتی بیش فعالی نوزاد تأثیر گذار است.
گاهی نبود شیر کافی باعث زردی می‌شود. اگر نوزادی شروع خوبی در تغذیه با شیرمادر نداشته باشد و به خوبی سینه مادر را نگیرد یا جایگزین های دیگری مکمل شیر مادر شده باشد، مثل آب قند یا شیر خشک، منجر به اختلال در شیر دهی و میزان تولید شیر مادر می‌شود. شیردهی مکرر باعث تولید و افزایش شیر و همچنین افزایش حرکات روده ای نوزاد و دفع صفرا می‌شود.
مصرف سویق جو و عدس، که حرارت خون را کم می‌کند و صفرا (بیلی رویبن) را کاهش می‌دهد.
مصرف روزانه برگ کاسنی تازه یا جوشانده کاسنی به همراه عسل برای مادر شیرده.
مصرف کندر در بارداری باعث تقویت کبد می‌شود و صفرا را در بدن کنترل می‌کند و مانع از زردی نوزاد می‌شود.
همچنین مصرف پنیر و خربزه، بِه، انار وسویق در بارداری از زردی پیشگیری می‌کند.
حجامت لاله گوش، درمانی موثر برای پایین آمدن زردی بالا میباشد. البته آخرین راهکار برای زردی های بالا است، که با تدبیرهای قبلی، پایین نیامده. (نکته : باید از گوش راست نوزاد شروع کرد و خراشهایی سطحی داد تا حدود ۲ الی ۳ قطره خون خارج شود.)
اگر زردی نوزاد درمان نشود چه عوارضی در پی دارد؟
اگر سطح میزان صفرا (بیلی رویبن) در خون زیاد شود باعث رسوب در سلول‌های خاکستری مغز می‌شود و سبب اختلال در متابولیسم و فعالیت نورون های مغزی شده که در پی آن باعث عقب افتادگی ذهنی، مشکلات مغزی، کاهش شنوایی، تشنج و.. می‌شود.
تعویض خون عوارض بالقوه و خطرناکی را به دنبال دارد، که متاسفانه از راه ورید نافی به ازای هرکیلو گرم وزن نوزاد، حدود ١٧٠ میلی لیتر از خون مادر به نوزاد تزریق می شود. که به مرور باعث تشنج، ایست قلبی، و حتی مرگ و میر نوزاد می‌شود.
