تغذیه سالم در اعتکاف

بحمد الله روزنه ای باز شده است تا بتوانیم در باب تغذیه معتکفین در اعتکاف مساعدتی داشته باشیم، چون برای همه اقشار جامعه مشخص شده که انسان در همه امور مخصوصاً امور عبادی باید تغذیه خودش را اصلاح کند و به بهترین نحو بخورد و بیاشامد تا اعمالش روز به روز بهتر گردد و مورد رضای حق قرار بگیرد.

اگر بخواهیم هم سلامت جسم و هم سلامت روح و روان خود را در بهترین حالت تأمین کنیم باید از غذا شروع کنیم.

اگر بخواهیم عمل صالحی را در جامعه توسعه دهیم که یکی از این اعمال صالح اعتکاف است باید مردم را با تغذیه صالح آشنا کنیم تا ناخودآگاه به سمت عمل به دستورات الهی حرکت کنند.

چنانچه انسان غذای پاک و با سبک زندگی اسلامی بخورد، بهتر به سمت هدف اصلی یعنی رسیدن به خدا سوق داده می شود.وقتی انسان غذایش اصلاح شد، نیم بیشتر راه را طی کرده است.غذای نادرست انسان را وادار به کار نادرست می کند.غذای درست، بستری فراهم خواهد کرد که انسان کار درست انجام دهد.

ادله قرآنی

• استناد قرآنی این صحبت ها آیه 51 سوره مؤمنون می باشد: يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَليم‏.
• خداوند در سوره بقره وقتی می خواهد انسان را از تبعیت کردن شیطان دور کند، قبل از آن دستور به رزق حلال طیب داده است.يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبين ‏(البقره: 168).
• یا در سوره مائده وقتی می خواهد توصیه به تقوا کند، قبل از آن دستور به استفاده از رزق حلال طیب داده است.وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالاً طَيِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُون ( المائدة : 88).

اصول طبی مربوط به تندرستی در قرآن کریم

• پرهیز از اسراف در طعام.

کلوا و شربوا ولا تسرفوا(سوره اعراف آیه ٣۱) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.

و نیز رسول خدا(ص) می فرماید: معده خانه تمام بیماری ها و پرهیز سر آمد هر دارویی است.

همچنین می فرمایند: بخور در حالی که گرسنه باشی و از خوردن دست بکش در حالی که هنوز گرسنه هستی. عوارض پرخوری علاوه بر بیماری های جسمی مثل چاقی، فشارخون، دیابت و… باعث توقف رشد فکری می شود.

درست است که پرخوری نوعی اسراف است ولی بد خوری و خوردن دو نوع غذا باهم سازگاری ندارد. امام رضا (ع) می فرمایند: پرهیز کن از خوردن ماهی وتخم مرغ زیرا هنگامی که این دو در شکم انسان با هم جمع شوند موجب نقرس، قولنج، بواسیر ودرد دندان می شود. (رساله ذهبیه)

• چه زمان هایی از شبانه روز باید غذا خورد.

و لهم رزقهم بکره و عشیا ( سوره مریم آیه 62): روزی آنها صبح وشام به آنها می رسد.

خوردن صبحانه کامل باعث می شود که احساس گرسنگی در ظهر به حداقل برسد و فرد نیاز چندانی به ناهار خوردن پیدا نکند، در نتیجه دچار کسالت و رخوت نمی شود و بنابراین در اول شب با اشتهای کامل شام می خورد و تا موقع خواب غذای او هضم می شود.خدای متعال در ایام روزه داری غذا خوردن در طول روز را نهی کرده و خوردن غذای اول صبح و اول شب (سحر و افطار) را سفارش کرده است.

• دقت در کیفیت غذاها.

فلینظر الانسان الی طعامه( سوره عبس آیه ٢۴)پس بنگرد انسان به طعامش.

دقت در طعام ابعاد مختلفی دارد علاوه بر شکرگذاری نعمت و مهم تر از آن این که این طعام از راه حلال به دست آمده یا حرام و شبهه ناک، باید به کیفیت و ارزش غذایی طعام نیز دقت کرد. متاسفانه تقلید کورکورانه از تمدن غرب باعث شده که خوراک امروز ما با خوراک نیاکانمان و همانگونه داروهای گیاهی با داروهای جدید، متفاوت باشند.

کلوا من طیبات مازرقناکم( سوره اعراف آیه ۱۶۰)، قرآن کریم مردم را به سوی غذاهایی که برایشان مفید وسلامتی آنها را تامین می کند راهنمایی کرده است.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: پنیر و گردو هر گاه باهم باشند در هر کدام از آنها شفاست ولی هر گاه جدا باشند در هر یک از آنها دردی می باشد.

نکته قابل توجه این است که تمام ارزاقی که ما در جامعه اسلامی استفاده می کنیم مبتنی بر حلال بودن آن است ولی در طیب بودن آن ها که مورد تأکید آیات است اطمینان نداریم.

از کجا باید طیبات را بشناسیم؟

به نظر بسیاری از علما این طیبات، همان خوراکی هایی است که در روایات ما ذکر شده است یا بهتر بگوییم از جنس خوراکی هایی نیست که جزو دسته مکروه یا مباح هستند و یا این که ما اطلاعی از جنس آن ها نداریم.

مکروهات در اسلام شاخصه دارد یعنی آن چیزهایی که به ضرر بدن انسان است که گاهی این ضرر ها و جنس آن ها در روایت ذکر شده مثل خوردن گوشت گاو، گوشت مرغ یا اغذیه سرد مثل لبنیات (ماست و دوغ و غیره) در شب، و گاهی در روایات ما ذکر نشده ولی ضررش برای همه بارز است مثل چیپس، پفک، سوسیس و کالباس، نوشابه. اما در مورد آخر گاهی غذاهایی وجود دارد که ضرر آن ها مشخص نشده و جزو خوراکی هایی است که مردم استفاده می کنند ولی هیچ اطلاعی از خوب بودن و بد بودن آنها ندارند، ولی اگر کمی دقت بیشتری به خرج دهیم می بینیم که آن ها هم بدون ضرر نیستند مثل سیب زمینی و گوجه هرچند الان در کشور های اروپایی مضراتی برای آن ها بیان شده ولی ما اطلاعی از آن ها نداریم.

برای بهتر انجام دادن اعمالمان باید خودمان را با این طبقه بندی بسنجیم. یعنی بعضی از افراد درجه ایمانشان در سطحی است که به راحتی از غذاهای نهی شده در روایات استفاده می کنند و دغدغه ای هم برای اصلاح آن ندارند. مثل خیلی از افرادی که مرغ را جزو ضروریات زندگی خود قرار داده و به ترک آن هم فکر نمی کنند، و گاهی درجه ایمان فرد به او اجازه استفاده از این ها را نمی دهد، ولی در طبقه دوم متوقف شده و می گوید اسلام در مورد نوشابه حرفی نزده پس ما استفاده می کنیم و بعضی از افراد که بهتر است آن ها را جز خواص قرار داد، عملشان بر این اساس است که غذایی را که نمی دانند از چه ترکیباتی تشکیل شده پرهیز می کنند که به نظر بنده شامل این آیه می شوند که خداوند می فرماید:

فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى‏ طَعامِه‏ (عبس :  24) در این آیه قرآن، خداوند تأکید می کند بهترین حالت این است که انسان باید بداند چه غذایی می خورد.

در اعتکاف سعی داریم که خواص را گرداگرد هم جمع کنیم، اگر چه شاید افرادی در این مکان ها باشند که جزو طبقه اول و دوم قرار گیرند که باز هم سعی می کنیم آن ها را با آگاه کردن ایشان به طبقه آخر برسانیم.

برای بهتر شدن تغذیه معتکفین، به راحتی می توانیم جایگزین هایی برای غذای کنونی آن ها قرار دهیم که نه ضرری به این عزیزان برسد و نه طعم و لذت خوشمزگی غذا را از آن ها گرفته باشیم و در عین حال هزینه آن را هم در نظر بگیریم که بیشتر از اغذیه قبلی نباشد.

اکثر مساجد در تغذیه معتکفین بیشتر از سردی جات استفاده می کنند که این با منابع روایی ما سازگار نیست. به طور مثال در روایتی از نبی مکرم اسلام  صلى الله عليه و آله و سلم آمده که حضرت می فرمایند: أَصْلُ كُلِّ دَاءٍ الْبُرُودَة (طب النبي صلى الله عليه و آله و سلم، ص: 19)

یعنی منشأ همه دردها از سردی جات است پس چرا ما کسانی را که سلامتی شان برایمان ارزش دارد و جزو خاصان درگاه الهی هستند و به دعوت او در اعتکاف حاضر شده اند را ملزم به خوردن ماست، دوغ، پنیر، مرغ و غیره بکنیم؟

غذاهایی که طبع سرد دارند مانند سیب زمینی، گوجه، مرغ باعث سرد شدن معده شده و گرم شدن کبد می شوند. سردی معده و گرمی کبد به صورت تراز با هم عمل می کنند و هر چه معده سردتر شود کبد برای جبران این سردی گرم تر می شود و این گرمی بیش از حد کبد، باعث عطش بیشتر و میل به خوردن آب بخصوص آب یخ بیشترمی شود، و خوردن آب یخ باعث چرب شدن کبد از یک طرف و سرد تر شدن معده از طرف دیگر می شود و این چرخه همچنان ادامه دارد، و اینکه سردی معده باعث ایجاد هیجانات روحی و اضطراب و استرس و ترس می شود.

درحالی که به راحتی می توان از چاشنی های غذایی استفاده کرد که به گرمی بدن آن ها کمک کند. مثل شربت سرکه و شیره که سه واحد شیره و یک واحد سرکه طبیعی انگور مخلوط می شود و به صورت شربت به جای نوشیدنی ها استفاده خواهد شد که خواص بسیار زیادی دارد، از قبیل رفع عطش و گرسنگی در سحر و افطار، مقوی بدن، خون ساز، صفرابر و غیره، و یا برای چاشنی غذا می توان از زیتون پرورده و یا خود زیتون شور استفاده کرد که هم در روزه داری موجب یبوست نمی شود و هم بدن را از سموم پاک می کند.

در طب بسیار اشاره شده که سردی جات بدن را سست و بی حال می کند، برای همین در ایام اعتکاف کسانی که از سردی جات زیاد استفاده می کنند حال دعا و عبادت از آن ها گرفته خواهد شد. همچنین خواب بین الطلوعین بسیار بدن را رطوبی و سرد خواهد کرد.

در مورد نمکی که در غذای معتکفین استفاده می شود، حتماً باید توجه داشته باشید که از نمک های طبیعی باشد (نمک دریا و یا سنگ نمک) که موجب فشار خون نشود.

نکته قابل توجه این است که گوشت زیاد موجب قساوت قلب خواهد شد و انسان را از امور عبادی فارق می کند. شاید برای همین باشد که در کربلا خوردن گوشت را نهی کرده اند. برای همین با توجیه افراد در این مورد، می توان غذاهای این چند روز را بدون گوشت طبخ کرد که در طعم و مزه آن هیچ تغییری مشاهده نخواهد شد. فقط برای بهتر شدن غذا می توان در خورشت ها دمبه گوسفند انداخت که بسیار برای انسان مفید می باشد.

برای سهولت کار و راهنمایی بیشتر، بنده یک برنامه غذایی در جدول زیر برای سه روز اعتکاف طراحی کرده ام که طبیعت غذا ها و وعده های سحر و افطار آن را مد نظر گرفته ام.

برای میوه سعی شود از میوه فصل استفاده شود. به عنوان مثال هندوانه در تمام فصول در بازار عرضه می شود، ولی مخصوص تابستان است و برای این فصل مناسب نیست.

شاید کار سختی باشد ولی اگر آشپز بتواند به جای روغن های نباتی از روغن کنجد استفاده کند، بسیار در سلامتی افراد تأثیر دارد و خودش موجب ترویج این رویکرد خواهد شد.

بهتر است به افراد هم اطلاع رسانی شود که اگر به طور مثال گوشت در این ایام داده نمی شود، به چه دلیل است و هزینه آن را هم صرف اصلاح روغن و تغذیه در این چند روز خواهد شد.

آداب غذا خوردن:

• شستن دستها قبل وبعد از غذا.

امام صادق(علیه السلام): یا هشام بن سالم، الوضوء هاهنا غسل الیدی قبل الطعام و بعده

• با نام خدا شروع کردن.

امام علی(علیه السلام) در سفارشی به کمیل: در هنگام خوردن، از آن کسی نام ببر [که] با وجود نام او دیگر هیچ دردی زیان نمی رساند و نامش شفای همه بیماری ها است. (تحف العقول ص171)

• نحوه نشستن بر سر سفره.

بر سر سفره چون بندگان بنشینید پای خود را روی پای دیگر نینداز وچهار زانو ننشینید زیرا خدا این نشستن را بد دارد و صاحب آن را دشمن دارد. (المحاسن ج 2ص442)

در روایات از تکیه دادن در حالت غذا خوردن وآشامیدن نهی شده است.

• شروع و پایان غذا با نمک باشد.

پیامبر اکرم(صل الله علیه وآله) می فرمایند: هرکه خوراکش را با نمک بگشا و بدان پایان دهد از72 درد عافیت یابد که از آن ها است جنون وخوره و پیسی (آسمان وجهان ج 10ص184)

• از خوردن خوراکی های داغ و از دمیدن در آن اجتناب کنید.
• دراز کشیدن بعد از غذا.
• برداشتن لقمه های کوچک و جویدن کامل غذا.

در روایتی آمده که مرد مسلمان باید 12 دستور را هنگام نشستن سر سفره در نظر گیرد چهار دستور واجب، چهارتای آن مستحب و چهار تا از آداب به شمار می رود.

اما چهار دستور واجب: به آنچه می خورید علم داشته باشد که از کجا تهیه شده و چگونه غذایی است و در هنگام خوردن نام خداوند را بر زبان جاری سازد و در برابر نعمت خداوند او را سپاس گوید و رضایت صاحب خانه را در نظر گیرد.

چهار عمل مستحب: روی پای چپ بیشیند و از مقابل خود غذا بخورد و انگشتان خود را بلیسد.

چهار دستور دیگر: لقمه را کوچک بردارد و غذا را در دهان خود بجود و به دیگران که غذا می خورند نگاه نکند و پس از صرف غذا دست های خود را بشوید. (کتاب المواعظ ترجمه عطاردی ص10)

در حدیثی از معصوم علیه السلام آمده روزه چشم را ضعیف می کند ولی اگر با خوردنی شیرین افطار کنید ضعفش برطرف می شود.

نکات پایانی

کسانی که در آشپزخانه مساجد برای معتکفین غذا طبخ می کنند باید به چند نکته توجه کنند.

• زمانی که غذا طبخ می شود، نیت و اذکار در آن تاثیر می گذارد برای همین است که برای هر لقمه اسلام دستور به گفتن بسم الله داده است. پس بهتر است در هنگام طبخ، افرادی که آشپز هستند یا بالای سر ظروف می باشند مشغول به ذکر باشند تا از این جنبه هم در بهتر بودن غذا برای سلامتی کمکی کرده باشیم.
• ظروفی که غذا در آن طبخ می شود بهتر است در صورت امکان طبیعی باشد. اولویت در ظروف به این ترتیب می باشد، البته برای بسیاری از مکان ها سخت است ولی بنده عرض می کنم که اگر جایی توان استفاده از آنها را داشتند اینگونه استفاده کنند. ظروف سنگی، سفالی، مس، چدن.
• پخت هر غذایی زمان خاص خودش را می خواهد، مثلا غذا اگر به طور معمول با شعله عادی روی آتش باشد اگر 8 ساعت پخت آن طول بکشد نباید زمان پخت آن را کاهش داد. به طور مثال گوشت گوسفند از 5 تا 10 ساعت نیاز به پختن دارد و نباید با زیاد کردن شعله یا استفاده از زودپز زمان آن را کاهش داد چون هرچه زمان پخت کمتر شود هضم اولیه که در پخت صورت می گیرد ناقص تر است و معده برای هضم آن دچار مشکل خواهد شد. به عقیده بنده بسیاری از مشکلات معده در زمان فعلی، به پخت غذا برمی گردد. در قدیم مادران غذای افطار را از سحر روی شعله کم می گذاشتند تا در حدود 12 ساعت یا بیشتر غذا به مرور زمان پخته شود و در معده زیاد نیاز به هضم نداشته باشد.
• غذا بهتر است بیشترین چربی را داشته باشد و غذا نباید کم چرب باشد، البته چربی طبیعی که یا از دنبه یا روغن زیتون ویا کنجد استفاده شود. در روایت امام صادق علیه السلام می فرمایند هر لقمه از روغن که وارد بدن شود یک لقمه از بیماری را دفع خواهد کرد.
• در مورد برنجی که طبخ می شود حتما این نکته باید توجه شود که آبی که برنج در آن پخته می شود را نباید از آن جدا کرد و حتما باید به صورت دم پخت تهیه شود. برنجی که به قول امروز آبکش می شود فقط کاه خورده می شود و تمام مواد مغذی برنج به همراه آب به فاضلاب می رود و همین امر باعث یبوست، ضعف معده و مشکلات روده ای می شود.
• نمکی که در غذا از آن استفاده می شود حتما از نمک طبیعی و فاقد ید شیمیایی باشد، مثل نمک سنگ یا دریا. نمک های شیمیایی به گفته خود اطبای امروزی بدن را دچار اختلال های کبدی و فشار خون و بسیاری از بیماری ها می کند که همان تعبیر امروزی برای آن متناسب تر است که آن را جزو سموم سه گانه آورده اند.
• اگر در جدول بالا کسی به هر دلیلی نتوانست یکی از این خورشت ها را درست کند جایگزین کردن خورشت آلو برای آنهایی که روزه می گیرند بسیار مناسب است چون روزه باعث خشکی بدن می شود. آلو می تواند لینت مزاج به افراد روزه دارد دهد و بسیار غذای مفیدی است البته شکری که در آن استفاده می شود نباید شکر سفید یا همان شکر گرفته شده از چغندر قند باشد و مطابق با روایت باید از شکر نی شکر استفاده کرد البته چون الان دسترسی به آن شاید سخت باشد می توانند از شیره انگور هم در این غذا استفاده کنند.